Jednopiętrowa, neorenesansowa willa z salą balową i budynkami gospodarczymi powstała w latach 1875-1877. Była prezentem ślubnym od łódzkiego „króla bawełny” - Karola Scheiblera dla córki Matyldy Zofii i jej męża – Edwarda Herbsta. Po kapitalnym remoncie w 1990 roku pełni rolę Muzeum Wnętrz Fabrykanckich. Renowację opisała Dorota Berbelska – kierownik pałacu, w artykule „Willa Herbsta w Łodzi – odtworzenie rezydencji przemysłowca z przełomu XIX/XX wieku”, opublikowanym w: Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo XXIX – Nauki Humanistyczno-Społeczne Zeszyt 326 – 1998 Łódź). Poniżej: obszerne jego fragmenty.
* * *
W XIX wieku przemysł włókienniczy spowodował przekształcenie, w ciągu zaledwie kilkudziesięciu lat, niewielkiej osady Łódki w jedno z najbardziej znaczących miast przemysłowych w Europie. (…) Specyfikę łódzką stanowiło sytuowanie siedzib właścicieli tuż obok zabudowań fabrycznych. Pałace i fabryki nadały szczególny charakter temu miastu. Powstawały na zlecenie fabrykantów, z których wielu rozpoczynało swą karierę w Łodzi od chałupniczej pracy przy ręcznym warsztacie tkackim i w ciągu kilkudziesięciu lat dorabiało się fortuny. W 1895 roku warszawiak Adolf Starkman tak scharakteryzował ówczesnych „Lodzermenschów”:
Wyobraźmy sobie wrzący kocioł, w którym ręka przeznaczenia gotuje tłusty połeć pieczeni i zaprasza do uczty biesiadników bez wyboru i legitymacji, domyśleć się łatwo, że górować tu będzie prawo mocniejszego i że więcej szczwany lub w łokciu silniejszy bohater dogodniejsze przy kotle z łatwością sobie stanowisko utoruje(…)
Nie była to opinia zbyt pochlebna, jednakże trudno jej całkowicie odmówić racji. Począwszy od lat dwudziestych XIX wieku rozpoczął się wzmożony napływ do Łodzi ludności rozmaitego pochodzenia. Możliwość uzyskania bezpłatnych parceli, dogodnych kredytów, znalezienia pracy, a tym samym poprawy warunków bytowania oraz krążące opowieści o możliwościach łatwego zarobku, a może nawet, przy odrobinie szczęścia, dorobienia się majątku, była magnesem przyciągającym ludzi do Łodzi. W ciągu krótkiego czasu rodziły się tu fortuny. Wiele z nich równie szybko padało, wciąż jednak znajdowali się kolejni ochotnicy, zdeterminowani, ogarnięci myślą o milionach. Siła finansowa była wyznacznikiem pozycji społecznej. Niezbędną oprawą dla zdobytej pozycji, manifestacją bogactwa, znaczenia była rezydencja odpowiadająca okazałością finansowej potędze właściciela. A że często zamożność nie szła w parze z wykształceniem, więc niejednokrotnie bywało i tak, jak to przedstawił w „Łodziance” w końcu XIX wieku pewien dowcipniś:
- Panie architekcie, zamierzam wystawić pałac, czy zechcesz zrobić mi plany?
- Owszem, ale w jakim stylu ma być ten gmach? W stylu? No, ma się rozumieć, że w stylu wspaniałym, bo mnie przecież na to stać…
W Łodzi przetrwało po dzień dzisiejszy bardzo wiele rozmaitych willi i pałaców. Gdy decydowano o wyborze siedziby dla muzeum wnętrz fabrykanckich, brano pod uwagę nie tylko walory architektoniczne i estetyczne obiektu, lecz także jego charakter i usytuowanie. Ostatecznie wybór padł na dom będący niegdyś własnością rodziny Herbstów. Willa ta została wzniesiona w sąsiedztwie budynków fabrycznych, w obrębie „Księżego Młyna”, czyli dawnej osady przemysłowej leżącej nad rzeką Jasień. Powstanie i okres prosperity osady są związane z osobą Karola Wilhelma Scheiblera (1820-1881), potentata przemysłu bawełnianego, właściciela jednego z największych przedsiębiorstw włókienniczych w Królestwie w 3 ćwierci XIX stulecia. (…)
W 1870 roku Scheibler kupił graniczące z Wodnym Rynkiem posiadła wodno-fabryczne „Księży Młyn” i „Młyn Wójtowski”. W 1873 zaczął wznosić na „Księżym Młynie” czterokondygnacyjny, murowany budynek przędzalni, a następnie tkalnię. (…)
Integralny element tego zespołu (…) stanowiła rezydencja właściciela. Otoczona ogrodem willa położona naprzeciw fabryki, oddzielona od niej jedynie szerokością ulicy, znalazła się jednak poza obrębem osiedla mieszkaniowego i zabudowań fabrycznych.(…)Projekt wykonał – na zlecenie Karola Scheiblera – współpracujący z nim przy budowie osiedla – Hilary Majewski. Dotychczas nie udało się ustalić dokładnej daty powstania willi. Podawany w literaturze rok 1879 z pewnością jest zbyt późny, zważywszy, że na planie „Księżego Młyna” wykonanym dwa lata wcześniej naniesiono już rzut głównego budynku, oficyny gospodarczej oraz plan ogrodu. Prawdopodobnie prace budowlane rozpoczęto ok, roku 1875, w związku ze ślubem Zofii Matyldy Scheibler z Edwardem Herbstem, dla których dom był przeznaczony, i zakończono do roku 1877.
Materiały ikonograficzne z lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia (XIX w.) przedstawiają już cały kompleks budynków. Do willi od strony wschodniej przylegają: budynek sali balowej, którego przedłużenie stanowi przeszklony łącznik prowadzący do ogrodu zimowego, oraz oficyna gospodarcza. W 1893 roku na wschód od tego zespołu, oddzielony dziedzińcem gospodarczym, został wzniesiony budynek mieszczący powozownię i stajnie. (…)
Zaprojektowana przez niego [Hilarego Majewskiego] budowla to jednopiętrowa willa wzniesiona na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, nakryta czterospadowym dachem z belwederem. Od frontu – przed usytuowanym na osi ryzalitem zwieńczonym trójkątnym naczółkiem – portyk wsparty na dwóch parach kolumn. Od strony ogrodu parterowy, półokrągły wykusz z balkonem ponad nim. Elewacje zostały skomponowane z uwzględnieniem zasad symetrii, z przewagą rytmów horyzontalnych. Wyraźnie zaznaczony został – za pomocą gzymsów kordonowych – podział na kondygnacje. Przyziemie oraz narożniki budynku zaakcentowano boniowaniem. Architekt oszczędnie operował detalem i motywami zdobniczymi. Jedynie na osi elewacji zachodniej (od strony ul. Przędzalnianej), między oknami pierwszego piętra umieścił w niszy pełnoplastyczny posąg wyobrażający prządkę. Wymienione powyżej czynniki spowodowały, że powstała budowla pełna umiaru, zwracająca uwagę pięknem proporcji i elegancją. Obok willi wzniesiono salę balową. (…)
Willa Herbstów pozostawała w rękach rodziny do roku 1941. Mieszkali tam najpierw Matylda (1856-1936) i Edward (1844-1921), a później ich syn Leon (1880-1942) ze swą żoną Aleksandrą (1889-1970?), którzy wyjechali w końcu 1941 roku do Wiednia. Zabrali z sobą całe wyposażenie domu, Leon nie dożył zakończenia wojny. Zmarł bezpotomnie.
Po wojnie obiekt został znacjonalizowany i podzielony między wielu zmieniających się użytkowników, którzy nie byli zainteresowani inwestowaniem w oddane im w dzierżawę budynki. Każda z instytucji dostosowywała wnętrza do własnych, aktualnych potrzeb, nie troszcząc się o zachowanie istniejących elementów dawnego wystroju. Trudno się nawet temu dziwić, skoro obiekt znajdował się poza sferą zainteresowań służb konserwatorskich powołanych przecież do ochrony dóbr dziedzictwa kulturowego (do rejestru zabytków został wpisany dopiero w 1972 roku).(…)
W tym czasie willa Herbstów pełniła funkcje m.in. domu pobytu dziennego dla nerwowo chorych, była siedzibą Zakładu Biologii PAN, ORMO, spółdzielni inwalidów, którzy produkowali tu bombki choinkowe, PKZ-ów, wówczas również stan obiektu nie uległ poprawie. Budynki gospodarcze i powozownię przeznaczono na mieszkania. Skutkiem niewłaściwego użytkowania obiektu była naturalnie daleko posunięta dewastacja, a nawet unicestwienie kilku budynków (ogród zimowy wraz z łącznikiem, kordegarda frontowa).
Gdy w 1976 roku rezydencję przejęło Muzeum Sztuki, wszystkie zabudowania wymagały kapitalnego remontu. Konieczne było również odbudowanie kordegardy oraz odtworzenie ogrodzenia. Najwięcej zmian wprowadzono w architekturze powozowni. Prace konserwatorskie polegały na usunięciu wszelkich przeróbek, m.in. przywrócone zostały pierwotne formy otworów okiennych i drzwiowych, a także zrekonstruowane brakujące fragmenty wystroju elewacji. Architektura zewnętrzna willi zachowała się w niezłym stanie – należało uzupełnić tynki i elementy sztukatorskie. Natomiast wnętrza wymagały gruntownej konserwacji.
Z pierwotnego wystroju wnętrz zachowała się większość boazerii, żyrandol w salonie lustrzanym, a także piece kaflowe. Co prawda wszystkie zostały zamalowane farbami olejnymi, jednak dzięki żmudnym zabiegom konserwatorskim odzyskały dawny wygląd. Zachowane elementy oryginalnego wystroju pozwalały przypuszczać, że wyposażenie wnętrz było bogate i zróżnicowane stylowo. Potwierdzały to skąpe materiały ikonograficzne. Odnaleziono zaledwie pięć fotografii z końca ubiegłego wieku przedstawiających salę balową, salon lustrzany i salon kwiatów. W przypadku pozostałych pomieszczeń przy odtwarzaniu wnętrz pomocne były, mimo że często niezbyt precyzyjne, opisy i wspomnienia osób, które niegdyś bywały w tym domu, a także fotografie wnętrz innych łódzkich domów fabrykanckich.
Cennym źródłem informacji były naturalnie inne zachowane wille i pałace, w których przetrwało wiele elementów dawnego wystroju, pozwalających określić także dyspozycję pomieszczeń. W willi Herbstów układ wnętrz nie od biegał od schematów stosowanych w innych domach. Był klarowny i funkcjonalny. Na parterze znajdowały się wnętrza o większej skali, bogatszym wystroju, urządzone z przepychem, mające charakter pomieszczeń recepcyjnych, służących celom reprezentacyjnym. Natomiast piętro było przeznaczone wyłącznie dla domowników. Mieściły się tu sypialnie, łazienka, pokoje pani i pana, a także innych członków rodziny. (…)
Przy aranżowaniu wnętrz, jako że nie był możliwy powrót do wystroju, jaki istniał za czasów Herbstów, postanowiliśmy zastosować wiele sposobów dekorowania pomieszczeń charakterystycznych dla łódzkich willi i pałaców przełomu wieków. Tak więc na ścianach pojawiają się tapety, tkaniny, malatura. Draperie w poszczególnych pokojach są zróżnicowane w zależności od charakteru wnętrza, mobiliów itd. Wnętrza zostały wyposażone meblami, obrazami, bibelotami, pochodzącymi głównie ze zbiorów własnych muzeum.(…) Brakujące elementy wyposażenia były sukcesywnie kupowane, wiele otrzymaliśmy w darze.
* * *
Wyremontowany pałac, już jako muzeum wnętrz, udostępniono publiczności 28 grudnia 1990 roku. Główną kolekcję stanowią dzieła sztuki i rzemiosła artystycznego z XIX/XX w. Wnętrza odrestaurowanej willi wyposażono m.in. w meble neorenesansowe i neobarokowe. Podziwiać można salon orientalny, pokoje secesyjne, meble eklektyczne, w stylu Ludwika Filipa oraz empire.
Po 20 latach okazało się, że jako obiekt muzealny pałac Herbsta stał się za ciasny i mało funkcjonalny. Kiedy odnaleziono stare fotografie pokazujące nieznane dotąd detale zespołu pałacowego, mógł powstać nowy projekt rozszerzenia powierzchni użytkowej oraz zagospodarowania terenu wokół pałacu. W 2011 roku w pałacu Herbsta rozpoczęto drugi etap modernizacji, który pozwolił zwiększyć powierzchnię wystawienniczą i odtworzyć pozostałą część zespołu pałacowego. Modernizacja XIX-wiecznej rezydencji kosztowała prawie 20 milionów złotych, jednak w połowie została sfinansowana z funduszy unijnych. Odnowiono wnętrza, elewację oraz pałacowy ogród. W wyremontowanej powozowni otwarto galerię sztuki dawnej.
