Wyklęta armia, wyklęty generał

Dlaczego generał Anders został dowódcą polskiej armii w ZSRR? Jak to się stało, że jego armia nie rozpoczęła walki u boku Armii Czerwonej? Czy pojenie polską krwią maków na Monte Cassino miało sens?

Pierwszy września 1939 roku. Jestem w Lidzbarku nad granicą Prus...

Tak zaczynał swoje wspomnienia o latach II wojny generał, którego nazwisko kojarzy się przede wszystkim z armią polską powstałą w stalinowskim Związku Radzieckim. Armią, która na froncie wschodnim nie odbyła ani jednej potyczki. Po wędrówce przez Azję i Afrykę, wzięła udział w bitwach na terenie Włoch. Niezwykłe dzieje tej armii oraz jej żołnierzy przedstawił Kacper Śledziński w książce "Wyklęta Armia. Odyseja żołnierzy Andersa". Opierając się na setkach akt archiwalnych, opracowań i wspomnień autor stworzył przejmującą lekturę. Dokumentującą nie tylko genezę powstania armii, jej tworzenie i przyczyny zaskakującej ewakuacji, ale także przedstawiającą tragiczne losy wielu Polaków w tych nieludzkich czasach.

Trudno w tej historii znaleźć bohaterów bez wad. Oficerowie polscy nawet, gdy II Rzeczpospolita zniknęła z map, prezentowali typowe dla międzywojnia rozpolitykowanie. Często nie potrafili zapomnieć o osobistych uprzedzeniach i urazach, zrezygnować z niezdrowej rywalizacji. Niesnaski i ambicje na najwyższych szczeblach wojska i emigracyjnych rządów nie pozwoliły na stworzenie spójnej polityki wobec aliantów i nowego, od lata 1941 roku, "sojusznika" - Związku Radzieckiego. Interes Polski w negocjacjach decydujących o przyszłym porządku europejskim był bardzo słabo reprezentowany. Wojna niemiecko-radziecka wydawała się na początku wielką szansą na odrodzenie przedwojennej Rzeczypospolitej. Tymczasem skomplikowała sytuację i uzależniła Polskę od planów Stalina.

Jak to się stało, że armia generała Andersa nie rozpoczęła walki u boku Armii Czerwonej? Dlaczego, mimo że zakładała to umowa polsko-radziecka, wojsko polskie wyszło z terytorium Związku Radzieckiego? W PRL-u tłumaczono dość pokrętnie, że współpracy z bratnim narodem radzieckim przeszkodziła wielka polityka i burżuazyjne zacietrzewienie polskiego rządu. Peereleowska propaganda nie wyjaśniała też, jaka była prawdziwa przyczyna przebywania na terenie Związku Radzieckiego prawie miliona obywateli polskich i w jakich warunkach tam żyli. Generał Anders przedstawiany był jako wróg ludowego państwa i narodu polskiego. Niegodny miana Polaka, wyrodny syn, który rzekomo zerwał lojalność wobec własnego państwa. Współczesny polityk powiedziałby, że "nie może występować z flagą biało-czerwoną". W takiej atmosferze, w roku 1946 pozbawiono go polskiego obywatelstwa.

Dlaczego to generał Anders został dowódcą polskiej armii w ZSRR? Premier Władysław Sikorski chciał mieć na tym stanowisku generała dywizji Stanisława Hallera, komendanta obrony Lwowa z 1920 roku. On oraz generał Marian Januszajtis-Żegota byli najwyższej rangi wojskowymi polskimi przebywającymi na terenie Związku Radzieckiego. Haller nie zgłosił się jednak do polskiego wojska. Jak się później okazało zostało, po pobycie w obozie w Starobielsku, został wywieziony do Charkowa i w kwietniu 1940 roku zamordowało go NKWD. Do generała Januszajtisa-Żegoty premier Sikorski nie miał takiego zaufania. Może ze względu na jego powiązania z endecją, a może z powodu krytycznego stosunku do układu z ZSRR. Ostatecznie wybór padł na Andersa, który, gdy podpisywano umowę Sikorski - Majski, był więziony w Moskwie w siedzibie NKWD na Łubiance. Zwolniono go 4 sierpnia 1941 roku, a 11 sierpnia awansowano na generała dywizji. Kierownictwo NKWD uznało, że dla jest to niezły kandydat na wodza "sojuszniczej" armii. Choć Anders wielokrotnie podczas przesłuchań odmawiał wstąpienia do Armii Czerwonej i udziału w rządach polskich pod opieką sowiecką, uważało, że byłego oficera armii carskiej "lubiącego dziewczynki" uda się im podporządkować. W tym czasie generał był zwolennikiem porozumienia polsko-radzieckiego. Jego nominacja nie wszystkim Polakom się podobała. Na przykład szef sztabu Naczelnego Wodza generał Tadeusz Klimecki wyraził wątpliwości czy armię powinien organizować "oficer z urazem do Sowietów".

Generał Anders uważał, że należy się spieszyć z tworzeniem wojska. We wrześniu 1941 do mówił do generała Zygmunta Bohusza-Szyszki:

Nie wierzę im. Mają nóż na gardle, więc są układni i grzeczni. Ale to może szybko przeminąć. Bądź okrzepną, bądź też ulegną Niemcom. W jednym i w drugim wypadku nasza sprawa znowu znajdzie się w impasie. Musimy bardzo się spieszyć. Musimy się zorganizować i stworzyć silne wojsko. Musimy ratować naszą ludność. Damy Sikorskiemu pełne i lojalne poparcie.

Były to obawy w pełni uzasadnione. Stalin był skłonny do ustępstw wobec Polaków z powodu niespodziewanego zerwania przez Hitlera paktu Ribbentrop-Mołotow i wkroczeniu wojsk niemieckich na tereny Związku Radzieckiego. Dopiero w grudniu 1941 roku niemiecki Blitzkrieg został zatrzymany pod Moskwą. Do tego czasu Stalin obawiał się, że jego polityka poniosła klęskę i lada moment zostanie obalony przez partyjną opozycję. W odzyskaniu wiary w sukces pomogli mu niedawni wrogowie, niespodziewani sojusznicy: Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, którzy postanowili wesprzeć Sowietów w walce z Hitlerem. Grudniu 1941 roku Stalin już twardo stał przy swoim planie przejęcia po wojnie wschodniej części Polski, krajów nadbałtyckich oraz bolszewizacji całej Europy Środkowej.

Układ Sikorski-Majski, podpisany 30 lipca 1941 roku pod naciskiem Anglii, przywracał stosunki dyplomatyczne między obu państwami, zerwane 17 września 1939 z chwilą agresji ZSRR na Polskę. Miał na celu wspólną walkę obu państw z III Rzeszą w ramach koalicji antyhitlerowskiej. Rząd radziecki uznał, że jego traktaty z Niemcami z 1939 roku tracą moc. Układ przewidywał budowę armii polskiej w Związku Radzieckim pod dowództwem polskim. Ponadto rząd ZSRR zagwarantował „amnestię” dla obywateli polskich: więźniów politycznych i zesłańców pozbawionych wolności na terenie ZSRR w więzieniach i obozach Gułagu. Pakt budził duże kontrowersje wśród polskich polityków. Jego podpisania odmówił Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Władysław Raczkiewicz.

Konsekwencją układu była umowa wojskowa, zawarta w Moskwie 14 sierpnia 1941 roku, która przewidywała utworzenie "w możliwie najkrótszym czasie" wojska polskiego. Miało być częścią sił zbrojnych suwerennej Rzeczypospolitej i walczyć przeciwko Niemcom wspólnie z Armią Czerwoną oraz wojskami innych państw sojuszniczych. Ustalono, że operacyjnie podlegać będzie naczelnemu dowództwu ZSRR. Z nim też strona polska miała uzgadniać sprawy organizacyjne i personalne. Uzbrojenie oraz wyposażenie polskiej armii miało być dostarczone przez stronę sowiecką lub przez rząd RP, w ramach ramach pomocy z USA.

Dziś nie sposób ustalić ilu obywateli polskich wywieziono z II RP po inwazji radzieckiej we wrześniu 1939 toku. Starsze opracowania mówią nawet o 1,5 mln ludzi, nowsze podają liczbę 500 tysięcy. Radzieckie dokumenty są marnym źródłem dla historyków. Wielu deportowanych zmarło podczas długiej drogi na Syberię, a NKWD nie kontrolowało czy z pociągu wysiada tylu ludzi, ilu do niego wsiadło. Oprócz planowanych wywózek cały czas trwały aresztowania podejmowane na podstawie decyzji lokalnych władz bezpieczeństwa, prowadzono także przymusowy pobór do Armii Czerwonej. Generał Anders we wspomnieniach zapewniał, że przez mury więzienne docierały do niego wiadomości o ogromnej liczbie aresztowanych i zesłanych Polaków.

Choć określenie "amnestia" zakładało jakąś winę ludzi bezprawnie wywiezionych na wschód, setki tysięcy Polaków cieszyły się, że umowa z ZSRR daje im jedyną szansę na powrót do normalnego życia. Generał obejmując stanowisko głównodowodzącego powstającej armii, dobrze zdawał sobie z tego sprawę. Radzieckie ułaskawienie objęło niemal 400 tysięcy obywateli polskich, ale nie uwzględniono w nim osób narodowości ukraińskiej, białoruskiej i żydowskiej.

Informacja o "amnestii" z trudem docierała do Polaków rozsianych po radzieckich obozach i kołchozach. Sowiecki aparat władzy hamował, jak mógł wypuszczanie Polaków na wolność.

Nigdzie nie pójdziesz, tu umrzesz, nam teraz są potrzebni robotnicy

- usłyszał od dyrektora cegielni w mieście Kirow niejaki Rumiński. Dopiero wobec takich argumentów zdecydował się ujawnić swoją prawdziwą tożsamość - pułkownika wojska polskiego, Klemensa Rudnickiego. Wkrótce potem został zastępcą szefa sztabu polskiej armii.

Sztab i werbunek powstającej armii mieścił się w Buzułuku koło Kujbyszewa (obecnie Samara). Organizację i szkolenie oddziałów prowadzono w pobliskim Tockoje oraz w Tatiszczewie koło Saratowa. Ze wszystkich stron Związku Radzieckiego miesiącami zjeżdżali Polacy, zwalniani na mocy "amnestii" z łagrów i obozów jenieckich. Wielu nie dojechało, bo nie udało się im znaleźć transportu, wielu zmarło po drodze z głodu, zimna i chorób.

Sztab polskiej armii był zaniepokojony były faktem, że do organizowanego wojska nie zgłaszali się oficerowie więzieni wcześniej w sowieckich obozach w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Sowieci konsekwentnie unikali odpowiedzi na pytania o zaginionych i utrudniali władzom polskim prowadzenie poszukiwań. Stalin na pytanie Sikorskiego o zaginionych wojskowych tłumaczył, że uciekli do Mandżurii. W marcu 1942 podczas spotkania z Andersem kłamał:

Nie wiem gdzie są. Na co ich nam trzymać? Być może, że znajdują się w obozach na terenach, które zajęli Niemcy, rozbiegli się.

Rosyjska zima dała się we znaki żołnierzom armii Andersa. Braki w odzieży, zakwaterowanie w nieocieplonych barakach prowadziło do masowych odmrożeń, chorób i śmierci. Do końca stycznia 1942 roku zmarło 112 żołnierzy. Nie mogło być mowy o normalnym szkoleniu wojska, więc generał Anders zdecydował się starać o przeniesienie powstającej armii na południe. Uzyskał zgodę na ewakuację do odległego o ponad 2000 kilometrów Taszkientu. Transporty zaczęły się w styczniu, ale wyprowadzka na południe nie rozwiązała wszystkich problemów. Wiosna przyniosła upały i nowe choroby. Pojawił się tyfus, potem malaria. W marcu władze radzieckie ograniczyły i tak skromne wyżywienie Polaków. 70 tysięcy żołnierzy i kilkanaście tysięcy cywili otrzymało tylko 26 tysięcy racji żywnościowych.

Groźba głodu i braki w wyposażeniu wojska skłoniły generała Anders do starań o wyprowadzenie armii do Iranu. Sytuacja temu sprzyjała. Stalin miał już inne plany wobec Polski. Nie potrzebował polskiego wojska kierującego się własną polityką i nastawionego wrogo do władzy radzieckiej. Zaczął już tworzyć zalążki armii i władz nowej, wasalnej Polski. Mimo oficjalnego sprzeciwu, dał generałowi zezwolenie na ewakuację części Polaków. Bez tego żadna taka akcja nie byłaby możliwa. Ewakuację popierali Brytyjczycy, którzy potrzebowali wsparcia w walce obronie pól naftowych Iraku i Iranu. Przeciwny był natomiast premier Sikorski, który chciał by silna polska armia weszła do Polski z Armią Czerwona i "patrzyła jej na ręce". Realna władza generała Sikorskiego była za słaba, by zatrzymać armię w ZSRR. Pierwszy transport statkiem przez Morze Kaspijskie wyruszył 24 marca 1942 roku. Do 4 kwietnia w irańskim Pahlevi znalazło się prawie 34 tysiące polskich żołnierzy i ponad 12 tysięcy cywili.

O drugim etapie wycofania Polaków Stalin zdecydował pod naciskiem Churchilla, co generał Anders skwapliwie wykorzystał, uznając, że wyciągnięcie ludzi z ZSRR jest jego najważniejszym zadaniem. Do listopada 1942 roku wysłano do Iranu ponad 115 tysięcy osób, w tym około 78,5 tysięcy żołnierzy oraz 37 tysięcy cywilów. Wśród ewakuowanych było prawie 18 tysięcy polskich dzieci. Część, jak poprzednicy przez Morze Kaspijskie, część przez granicę w Aszchabadzie.

W końcu sierpnia 1942 roku wojsko polskie przeniesiono do Iraku i rozlokowano w pobliżu miast Chanakin i Quizil Ribat. Na Bliskim Wschodzie nastąpiło właściwe szkolenie i organizacja polskiego wojska. 12 września 1942 powstała Armia Polska na Wschodzie licząca cztery dywizje piechoty i brygadę czołgów. Jej dowódcą został generał Anders, a operacyjnie została podporządkowana PAI Force (Persia and Iraq Force). W skład Armii wchodziło około 62 tysięcy żołnierzy.
W lipcu roku następnego  z dowództwa i wybranych jednostek Armii utworzono Drugi Korpus Polski, który miał osiągnąć gotowość bojową 1 stycznia 1944 roku i wzmocnić siły koalicyjne na froncie włoskim. Rozkaz z tej sprawie wydał naczelny Wódz Władysław Sikorski kilka dni przed śmiercią w katastrofie w Gibraltarze. Dowodzenie Korpusem powierzono generałowi Andersowi, który jednocześnie pozostał dowódcą całej Armii. W sierpniu i wrześniu 1943 roku Korpus przegrupowano do południowej Palestyny, a grudniu zaczęto go przerzucać do Włoch.

Stworzenie frontu włoskiego było kompromisem między koalicjantami. Churchillowi marzyło się uderzenie na Bałkany i odcięcie ewentualnego marszu Armii Czerwonej na Europę Centralną. Roosevelt uparcie trzymał się idei lądowania w północnej Francji, która była korzystniejsza z punktu widzenia Stalina. Dla Polaków droga do wyzwolenia ojczyzny prowadząca przez Półwysep Apeniński była drogą okrężną. W dodatku nie wiedzieli jaka to będzie ojczyzna. W tym samym czasie, gdy II Korpus Polski szykował się do walki we Włoszech, w Teheranie (28 listopada –1 grudnia 1943) spotkała się tzw. Wielka Trójka: Roosevelt, Churchill i Stalin. Ustalono między innymi nową granicę wschodnią Polski na tak zwanej linii Curzona i dokonano podziału Europy na alianckie strefy operacyjne – Polska znalazła się w strefie operacyjnej Armii Czerwonej, co przesądzało jej los. Nie chcąc psuć stosunków sojuszniczych, zignorowano sprawę zbrodni w Katyniu. Ze względu na odbywające się jesienią 1944 roku w USA wybory prezydenckie, na prośbę prezydenta Roosevelta liczącego na głosy Polonii, ustalenia w kwestii polskiej zostały utajnione. Rąbka teherańskiej tajemnicy uchylił premier Churchill 22 lutego 1944 roku w przemówieniu w izbie Gmin, mówiąc:

Nie gwarantowaliśmy nigdy żadnej określonej linii granicznej Polski.  (...) Oswobodzenie Polski może być obecnie osiągnięte przez armie rosyjskie, po poniesieniu przez nie milionowych ofiar przy złamaniu niemieckiej potęgi wojskowej. Nie mam wrażenia, by żądania Rosji zabezpieczenia jej granic zachodnich wykraczały poza obręb tego, co jest rozsądne i sprawiedliwe.

Dla polskich władz emigracyjnych stało się jasne, że Stalin zażądał granicy z Polską na linii demarkacyjnej z III Rzeszą z września 1939 roku, czyli zbliżoną do tzw. linii Curzona z roku 1920. I, że dostał na nią zgodę koalicjantów.

W nagrodę za czteroletnią polską lojalność, za czteroletnie poświęcenie, któremu nie sprosta żaden naród, premier angielski przyznał połowę naszej ojczyzny Rosji

- skomentował to korespondent wojenny Melchior Wańkowicz. Oczywiście polscy oficerowie wiedzieli, że dwie dywizje piechoty wzmocnione brygadą pancerną nie mogły przeważyć szali zwycięstwa w wojnie z Niemcami. Generał Stanisław Kopański szef sztabu Naczelnego Wodza swoich wspomnieniach, przypominał, że Drugi Korpus Polski:

Nie będzie w stanie zaważyć na losie jednej kampanii, a nawet z trudnością obejmie samodzielny kierunek operacyjny.

Liczyli jednak, że wywalczą dla Polski wolność i wrócą do kraju. W odczuciu Polaków w lutym 1944 roku ujawniona została zdrada rządu Wielkiej Brytanii. Mimo to, generał Anders podjął się zadania przełamania niemieckiej obrony na wzgórzach klasztornych na Monte Cassino.

Jeśli zdobędziemy Monte Cassino, a zdobyć je musimy, wysuniemy sprawę polską (...) na czoło zagadnień świata i damy rządowi polskiemu nowy atut w obronie naszych praw

- argumentował. Opinie o generale Andersie są różne, od bardzo pochlebnych po szkalujące. Oskarżano go o przesadną ambicję, prywatę czy mściwość. Na pewno należał do nielicznej grupy wysokiej rangi oficerów nieźle przygotowanych do działań wojennych na poziomie brygady czy dywizji. Miał też zdolność realnej oceny sytuacji militarnej i skoro wyczucia politycznego. W wielu sprawach pomylił się, ale dokonał rzeczy wydawałoby się niemożliwej - wyrwał ze stalinowskiej niewoli ponad 100 tysięcy rodaków i wyprowadził ich do Iranu będącego wówczas protektoratem brytyjskim.

Po ponad 70 latach od wojny aktualne pozostaje pytanie czy okupiony wielkimi stratami udział w kampanii włoskiej, nie był marnowaniem sił narodu, skoro wielka koalicja porządek powojenny zbudowała nie licząc się z interesem Polaków? Czy warto było poić polską krwią maki na Monte Cassino, jeśli odrodzona Polska miała stać się wasalem Stalina?

Kacper Śledziński: "Wyklęta Armia. Odyseja żołnierzy Andersa". Wydawnictwo: Znak Horyzont.